Een documentairefilm maken.

Wat is een documentairefilm?

In een documentairefilm worden ware gebeurtenissen vastgelegd. Elk onderwerp leent zich voor een goede documentaire, zolang het je interesse maar wekt. “Documentaires zijn voor mij altijd een manier geweest om plaatsvervangend te leven via een andere persoon,” zegt filmmaker Truen Pence. “Toen ik ze begon te maken, was dat vanwege dingen die me gewoon interesseerden.”

Wat je einddoel ook is - een première bij het Sundance Film Festival, streaming voor publiek op Netflix, of kijkers aantrekken op je eigen YouTube-kanaal - documentaires vallen gewoonlijk in de volgende zes categorieën. Voordat je gaat nadenken over storyboards of opnamelijsten moet je eerst bepalen welk type of combinatie van typen films je wilt maken.

Poëtisch

Poëtische documentaires zijn als audiovisuele gedichten. Ze focussen meer op stemming en toon dan op een verhaal. In deze categorie valt de film Fata Morgana van Werner Herzog uit 1971, waarin een verteller buiten beeld een scheppingsmythe van de Maya's vertelt bij beelden van Afrikaanse woestijnen.

Feitelijk

Feitelijke documentaires vertellen ware verhalen. Deze films bevatten vaak archiefbeelden of foto's met een verhaal dat door een voice-over wordt verteld, die ook wel “Voice of God” wordt genoemd vanwege de autoritaire stijl. De Ken Burns-films die door PBS worden uitgezonden over de Burgeroorlog, jazz en de Grote Depressie, zijn uitstekende voorbeelden van dit genre.

Participerend

In deze films heeft de documentairemaker interactie met het onderwerp. De filmmaker verschijnt op het scherm of voegt zijn/haar eigen stem aan de film toe om een punt te maken of een diepere waarheid naar boven te krijgen. In Paris Is Burning onderzoekt Jennie Livingston de 'ball culture' van New York City en laat ze de strijd zien van zwarte en Latinx homoseksuele en transgender New Yorkers.

Observationeel

De observationele film is subtieler dan de feitelijke of participerende documentaires, en laat het leven zien in een bepaalde tijd en plaats zoals het zou zijn wanneer er geen filmmaker of camera aanwezig was. Een prachtige documentaire van dit type is de film Hoop Dreams uit 1994, waarin twee zwarte basketballspelers van een middelbare school uit een verarmde buurt in Chicago gedurende acht jaar worden gevolgd.

Reflecterend

Deze films gaan net zo goed over de documentairemaker en het proces van het maken van de film, als over wat dan ook. De Sovjet-film De man met de camera uit 1929 blijft de bekendste van dergelijke documentaires. Hierin gebruikte de regisseur Dziga Vertov diverse nieuwe opname- en montagetechnieken, waaronder de match cut en de jump cut.

Performatief

Dit laatste type wil emoties bij de kijker oproepen. De filmmaker kan beginnen met een persoonlijke ervaring en vervolgens de hoek verbreden om een grotere kwestie te behandelen. Michael Moore is beroemd om deze stijl, te beginnen met zijn hit Roger & Me uit 1989, over de invloed die het sluiten van GM-autofabrieken in zijn geboorteplaats had op het leven van zijn vrienden en buren.

Als je eenmaal een idee hebt van wat voor soort film je wilt maken, kun je gaan denken over het proces van het filmmaken.

Het maximale uit de preproductie halen.

Verzeker jezelf van succes voordat je de camera aanzet. “Doe je onderzoek en probeer te ontdekken wat je verhaal is, ook als je nog geen idee hebt. Leer zoveel mogelijk over de mensen met wie je tijd doorbrengt of over het onderwerp, zodat je goed-geïnformeerde vragen kunt stellen,” zegt Pence.

Welk soort onderzoek je moet doen, hangt van je onderwerp af. Voor een historische documentaire kun je verwachten dat je veel tijd gaat spenderen in bibliotheken of historische gemeentearchieven. Voor een film over de vernietiging van het regenwoud in de Amazone kun je heel wat online leren of via telefoongesprekken, maar uiteindelijk zul je je koffers (en insectenspray) moeten pakken en met mensen ter plaatse gaan praten.

Verzamel archiefbeelden.

Tijdens je onderzoek kun je op relevante archiefbeelden stuiten. Je kunt ook degenen die je interviewt, vragen naar oude foto's of video's die ze misschien hebben en die ze jou willen laten gebruiken.

Bepaal de grote lijnen van het verhaal.

Hoewel documentairefilms geen scripts hebben zoals fictieve verhalen, kun je de grote lijnen bepalen of zelfs storyboards maken om je te helpen nadenken welke beelden je nodig hebt en welke kanten het verhaal kan uitgaan. “Soms schrijf ik een verhaallijn waardoor ik het verhaal voor me zie, of om mijn belanghebbenden te laten zien welk soort verhaal ik op het oog heb,” zegt Pence.

Zo'n overzicht van de grote lijnen kan ook helpen om het vertrouwen van je hoofdpersonen te winnen. “Als je een verhaal vertelt over iemands persoonlijke ervaring, moet je ervoor zorgen dat ze begrijpen welk verhaal je wilt vertellen, zodat je de juiste toegang krijgt die je nodig hebt,” zegt documentairemaker Erin Brethauer. 

Bereid je erop voor dat je je overzicht moet loslaten.

“Denk vooruit en denk strategisch, maar je moet ook erkennen dat dingen soms veranderen, dat ze niet gaan zoals je had voorzien, en daar moet je op reageren en je moet er in meegaan,” zegt Brethauer.

Stel je voor hoe de film eruit gaat zien.

Dat documentaires waar zijn, betekent niet dat ze geen stijl kunnen hebben. Je kunt een moodboard maken en visuele verwijzingen compileren waardoor je de film kunt visualiseren. Je kunt zelfs nadenken over de soorten cameraopnamen die je wilt gebruiken. “Je blijft tijdens het hele proces leren en veranderen, maar als je eraan begint met een gezichtspunt, zul je daar vaak bij blijven,” zegt Pence.

Krijgen wat je nodig hebt in interviews.

De beste manier om iets te weten te komen over mensen en hun ervaringen of expertise is in hun eigen woorden. De meeste feitelijke, participerende, observationele en performatieve documentaires bevatten interviewbeelden.

Stel alle vragen.

Wees niet bang om vragen te stellen die dom of voor de hand liggend lijken. Je weet nooit hoeveel kijkers dezelfde vragen hebben die ze niet durfden te stellen, of waar die antwoorden toe kunnen leiden. Maar stel ook geïnformeerde vragen op basis van je onderzoek. “Vertrek vanuit je nieuwsgierigheid. Zo kom je verder dan de voor de hand liggende vragen,” zegt Pence.

Wees bereid om terug te komen.

Veel documentairefilms komen eerder in een periode van jaren dan van maanden tot stand. Als jouw film baat kan hebben bij meerdere interviews met je hoofdpersonen, en als je wilt laten zie hoe hun leven in de loop van de tijd verandert, moet je een relatie met hen opbouwen en onderhouden.

Voor Brethauer en haar coregisseur/echtgenoot betekent dit dat ze contact houden met hun hoofdpersonen en vaak op bezoek gaan. “We zorgen dat we er zijn en dat we weten wat er in dit huishouden speelt, zodat we kunnen zien wat er gebeurt en weten wanneer we moeten terugkomen,” zegt ze.

Denk voorbij het pratende hoofd.

Het kan moeilijk zijn om de aandacht van de kijkers vast te houden met één lange interviewopname, dus bedenk visuele manieren om mensen tijdens de interviews geboeid te houden. “Errol Morris gebruikt tijdens interviews vijf verschillende hoeken bij één persoon en hij snijdt tussen allemaal, waardoor de kijker een heel dynamische interviewervaring beleeft,” zegt Brethauer.

Na de interviews kun je ze bekijken of de transcripten bestuderen met het oog op creatief vertellen. Zoek naar mogelijke B-roll-opnamen die je kunt gebruiken om de pratende hoofden te variëren, acties die je met acteurs in scène wilt zetten, of zelfs animaties.

“Je kunt stemmen van mensen gebruiken en met een animator werken om iemands ervaring te illustreren. Die dingen zijn heel handig bij het illustreren van ervaringen uit het verleden,” zegt Brethauer.